ولادت و تحصیلات

محمدحسین اعلمى در سال ۱۳۲۰ ق. در خطّه کویرى نائین در روستاى مهرجان، که در حوزه جغرافیایى جندّق از توابع شهرستان نائین قرار دارد، دیده به جهان گشود.(۱) این بزرگوار در خاندانى به دنیا آمد که فضاى آن، به نور دانش دینى و ارزش هاى متعالى مذهبی، روشن بود. او در سایه پر مهر و محبت پدرش، دوران کودکى را پشت سر نهاد و کتاب هاى دینی، بویژه قرائت قرآن مجید، را از پدر دانشمند خود فراگرفت. پدر محمدحسین اعلمی، به شیخ سلیمان مهرجانی، شهرت دارد. با پژوهش و مطالعه در زندگى فرزندش، بر می آید که او یکى از عالمان آن دیار و از شأن و منزلت والایى برخوردار بوده است.(۲)

هنگامى که محمدحسین، به سن ده سالگى می رسد، درسال ۱۳۳۰ ق، همراه پدر، روانه مشهد مقدّس و وارد حوزه پربار طوس گردید. از قرائن برمى آید در مدّتى که او در مشهد به تحصیل اشتغال داشته، پدرش نیز با او بوده است.

محمدحسین در جوار بارگاه حضرت رضا (ع) به فراگیرى دانش هاى رسمى دینى پرداخت و مقدّمات دروس حوزه، همانند صرف و نحو و منطق و مقدارى از اصول فقه، را نزد استادان حوزه مشهد، فراگرفت. در این که استادان او در مشهد چه کسانى بودند و چند بهار از عمر خویش را در این شهر سپرى کرد و دقیقاً چه درس هایى را آموخت، چندان روشن نیست؛ ولى گویا چهار پنج سال در مشهد به ادامه تحصیل پرداخت.(۳)

بازگشت به زادگاه

محمدحسین اعلمى در مقطع نوجوانى دل و جانش همچنان تشنه کسب معارف دینى بود و گویا حوزه مشهد، عطش علمى او را فرو ننشانده، از این رو، مترصد فرصتى بود تا به حوزه پرآوازه شیعه، نجف اشرف، هجرت کند.

در حدود سال ۱۳۳۵ ق. همراه پدرش از مشهد به زادگاهش مهرجان، برگشت و برهه اى از عمر خود را در آنجا سپرى کرد. در این ایام که محمدحسین به سن بیست سالگى رسیده بود، برابر مقرّرات آن زمان، به خدمت سربازى فراخوانده شد. حدود هشت ماه از خدمت را گذرانده بود که بنابر عللى از ادامه خدمت معاف شد. از این پس، عزم خویش را جزم کرد و راهى کعبه دل ها، نجف اشرف، شد. (۴)

هجرت به نجف

در حالى که بیست بهار از عمر محمدحسین اعلمى می گذشت، به سال ۱۳۴۰ ق. روانه حوزه نجف شد. او راه طولانى نایین تا بارگاه ملکوتى حضرت على (ع) را گاه پیاده و گاه سوار بر مرکب، طى می کرد. وى پس از ورود به عراق، ابتدا به زیارت قبر حضرت سیدالشهداء (ع) و سایر شهداى نینوا شتافت و سپس راهى شهرى شد که از سال ها پیش، قلب او براى رسیدن به آن، می تپید. در نجف، تحصیل جدّى این طلبه جوان براى آموختن علوم دینى و مبانى اجتهاد آغاز می شود. در مدت اقامت خود در این شهر، شب و روز درس می خواند، پژوهش و مطالعه می کرد و از محضر بزرگان و مجتهدان معروف کسب فیض نموده تا این که پس از هفده سال تلاش به درجه اجتهاد نایل شد.(۵)

او ضمن این که در درس بزرگان علوم فقه و اصول شرکت می جست، خود نیز کتاب هاى سطوح حوزه مانند مکاسب و رسائل و کفایه را تدریس می کرد و جمعى از طلاب و فضلا در حوزه درس او حاضر می شدند. این بزرگوار از دو تن از استادان برجسته نجف؛ مرحوم میرزا حسین نائینى و مرحوم آقا ضیاءالدین عراقی، اجازه اجتهاد گرفت و نیز اجازه هاى روایتى فراوانى از بزرگان حدیث و رجال، دریافت کرد.

استادان

در روزگارى که محمدحسین اعلمى در نجف درس می خواند، این حوزه در بهترین موقعیت علمى خود قرار داشت و استوانه هاى بزرگ علم در این حوزه زندگى می کردند. آقاى اعلمی، نزد تعدادى از برجسته ترین آنان حاضر می شد و از دانش آنان، بهره می برد. در این جا به نام چند نفر آن ها بسنده می کنیم:

۱-مرجع بزرگ شیعه، آیهاللّه سیدابوالحسن اصفهانی؛

۲- مرجع عالى شیعه و بزرگ ترین اصولى عصر خود، آیهاللّه محمدحسین نائینی؛

۳- فقیه و اصولى نامور، آیهاللّه ضیاءالدین عراقی؛

۴- آیهاللّه محمدحسین اصفهانی؛

۵- زاهد و عارف مشهور، مرحوم شیخ على قم؛

۶- سید محمد یزدى فرزند آیهاللّه سید محمدکاظم یزدی؛

آقاى اعلمى بعد از اقامت ۱۷ ساله در نجف، به قصد زیارت مرقد امام رضا (ع) به سوى مشهد مقدس حرکت کرد و بعد از زیارت قبر آن حضرت مجدداً به نجف بازگشت و سه سال دیگر در این شهر اقامت کرد. در همین زمان بود که مرجع بزرگ شیعه، آیهاللّه سیدابوالحسن اصفهانى دستور داد که جمعى از نخبگان دور هم گرد آیند و به تحقیق، تنظیم و ترتیب احادیث کتاب وسائل الشیعه بپردازند. از جمله اعضاى این گروه، محمدحسین اعلمى و دیگرى آیهاللّه سیدمحمدهادى میلانى بودند. این گروه روى چند نسخه از آن کتاب پژوهش و تحقیق می کردند. نوشته اند یکى از معتبرترین نسخه هاى وسائل الشیعه نزد محمدحسین اعلمى بوده است.(۶)

استادان روایتى

از آنجا که محمدحسین اعلمى شیفته فهم و حفظ احادیث امامان شیعه بود و زحمات فراوانى در این راه کشید، مفتخر به دریافت اجازه نقل روایت از مشایخ حدیث شد. همانند: .

۱- علّامه بزرگوار آقابزرگ تهرانی(ره)، مؤلف کتاب معروف الذریعه

۲- آیهاللّه سید هبهالدین شهرستانی(ره)

۳- آیهاللّه میرزا محمد عسکرى تهرانی(ره)، مؤلف کتاب مستدرک بحارالانوار

۴- آیهاللّه سیدشهاب الدین مرعشى نجفی(ره).(۷)

به سوى مکّه

محقّق بزرگوار محمدحسین اعلمی، در دورانى که در حوزه نجف اشتغال به درس و تدریس داشت، براى اوّلین بار روانه مکه شد. او ابتدا، به شهر مدینه رفت، بعد از زیارت تربت پاک رسول اکرم (ص) و امامان معصوم شیعى و شهداى مدفون در قبرستان اُحد، راهى مکه شد و ضمن انجام مناسک حج، با شخصیت هاى برجسته اسلامى ملاقات و درباره مسائل علمی، با آنان به مباحثه و مناظره پرداخت و از مکتب شیعه و اندیشه هاى تابناک عالمان شیعی، جانانه دفاع کرد.(۸)

هجرت به کربلا

محمدحسین اعلمی، وقتى که از مکّه به نجف برگشت، چندان در نجف باقى نماند؛ بلکه بلافاصله از آنجا به سوى کربلا حرکت نمود و در جوار قبر مقدس حضرت امام حسین (ع) اقامت گزید. او در حوزه کربلا نیز از تحصیل دانش باز نایستاد و از محضر فقیهانى چون: آیهاللّه آقاحسین قمی، آیهاللّه سیدمهدى شیرازى و آیهاللّه شیخ هادی، بهره جست.(۹)

مرحوم اعلمى در حوزه کربلا هم، از تدریس غافل نبود. هر چند به طور مشخص معلوم نیست چه کتاب هایى را درس می داد، می توان حدس زد که او به تدریس کتاب هایى چون: مکاسب و کفایه اشتغال داشته است. گفته شده که او در مدرسه هندی، یک ساعت بعد از طلوع آفتاب تا یک ساعت به ظهر، چند کتاب را براى طلّاب کربلا درس می گفته است.(۱۰)

شیخ محمدحسین، شیفته مطالعه و تحقیق بود. شوق آموختن او را واداشت تا در کربلا به خرید کتاب هاى گوناگون دینى بپردازد. با تلاش پیگیرانه خود توانست از کشورهاى مختلف مانند: مصر، لبنان، سوریه و هندوستان، کتاب ها و مجلّات علمى فراوانى به دست آورد. نتیجه این زحمات، تشکیل کتابخانه بزرگ و ارزشمندى در کربلا بود؛ حتى پاره اى از محقّقان، براى استفاده از نسخه هاى نفیس و کمیاب، به این مرکز فرهنگى مراجعه می کردند. در همین شهر بود که بنیاد تألیف دائرهالمعارف بزرگ شیعى تأسیس و مطالب اساسى آن گردآورى شد.(۱۱)

مدّت اقامت این محقّق توانا در کربلا، ۱۴ سال ادامه یافت؛ چنان که به لقب «حائری» معروف شد.

وى در سال ۱۳۷۴ ق. کربلا را ترک گفت و براى سومین بار، جهت زیارت مرقد نورانى حضرت على بن موسى (ع) رهسپار خراسان شد. او در مشهد علاوه بر زیارت، از تحقیق غافل نبود و براى تکمیل دائرهالمعارف، که یکى از آرزوهاى این مرد دانش پژوه بود، از کتابخانه پرمایه رضوى بهره هاى فراوانى برده، مطالعات دامنه دارى را انجام داد و اندوخته هاى علمى خود را در فیش هایى یادداشت می کرد. مدت اقامت ایشان در مشهد، در هاله اى از ابهام قرار دارد؛ ولى گویا بیشتر از سه چهار ماه در آنجا مقیم نبوده است.(۱۲)

هجرت به قم

آن زمان، که عصر مرجعیت آیهاللّه بروجردى بود، حوزه علمیه قم به تازگى به وسیله حضرت آیهاللّه حائرى یزدى بنیان گذارى شده بود و از رونق خاصى برخوردار بود. مرحوم اعلمى براى غنا بخشیدن به مطالعات و پژوهش هاى خود، آهنگ قم کرد و بعد از ورود به این شهر، خانه اى براى سکونت خانواده اش خرید؛ ولى او که براى انجام تحقیقات و تکمیل دائرهالمعارف خود، بیشتر اوقات در حجره اى در مدرسه فیضیّه قم سکونت داشت تا هم بتواند بیشتر به حرم حضرت معصومه (س) مشرّف شود و هم از کتابخانه مدرسه فیضیّه بهره گیرد. زمان ورود او به حوزه علمیه قم اواخر سال ۱۳۷۴ ق. است.(۱۳)

محمدحسین اعلمى با این که از آیهاللّه نائینى و بعضى دیگر از مراجع نجف، اجازه اجتهاد داشت، ولى باز وجود آیهاللّه بروجردی(ره) را غنیمت شمرد و چندى در حوزه تدریس آن بزرگوار در حرم مطهّر و مسجد اعظم قم حاضر می شد.

به هر حال در مدرسه فیضیه و حوزه علمیه قم، زحمات چندین ساله او نتیجه داد و برخى از مُجلّدات دائرهالمعارف اعلمى را به مرحله چاپ رسانید.(۱۴)

فضیلت هاى اخلاقى

او فردى بسیار قانع بود. از مال و منال دنیا به اندک بسنده می کرد و هرگز فریفته زرق و برق و ریاست هاى ظاهرى دنیا نشد. او علاوه بر دورى از محرّمات، بیشتر مکروهات را نیز انجام نمی داد و بیشتر روزها، روزه می گرفت. او در زهد و پرواپیشگى به مقامى رسید که در میان عالمان حوزه علمیّه حتى مردم کوچه و بازار، به «ابوذر زمان» شهرت یافت.(۱۵)

از منظر بزرگان

آیهاللّه آقا سیدابوالحسن اصفهانی: دانشمند بزرگ و برگزیده، محمدحسین اعلمى یکى از بزرگان و فضلاى نجف است. او چندین سال در حوزه درس من حضور یافت. تا این که بحمداللّه به جایگاه بلندى از دانش و تقوا رسید؛ به طورى که سخنان او، قابل اطمینان و رفتارش، قابل اقتدا است.(۱۶)

عالم برجسته عراق، سید هبهالدین شهرستانی: محمدحسین اعلمی، زنده کننده آثار بزرگان و یکى از نخبگان و دانشوران تقواپیشه است.

احمد امین انطاکی، محقّق برجسته عراق: فاضل زاهد، علّامه محقّق مؤلف کتاب ارزشمند دائرهالمعارف اعلمى.

آیهاللّه محمدحسین کاشف الغطاء، مصلح بزرگ اسلامی: علّامه بزرگوار ما تأیید شده از ناحیه خداوند متعال است. او در راه گسترش دین، رنج هاى طاقت فرسایى را به جان خرید.

علّامه اردوبادی: علّامه کم نظیر، شخصیت برجسته، حَسَنهالدهر، مایه زیبایى روزگار.(۱۷)

آقابزرگ تهرانی، برجسته ترین رجال شناس معاصر: دانشور متتبّع، فاضل بزرگوار، علاقه شگفتى به تحقیق و مطالعه داشت. کتاب بزرگى را تألیف کرده که من بیشتر مجلّدات آن را خوانده ام. و مشاهده کردم که او در این راه، خیلى زحمت کشیده است و کتاب او مطالب گرانبهایى دارد.(۱۸)

آیهاللّه سید موسى شبیرى زنجانی: مرحوم اعلمی، وارسته و پاک و پاکیزه بود. همیشه مشغول نوشتن بود و بسیار مطالعه می کرد. گاهى در مدرسه فیضیه، به جاى پدرم، مرحوم آیهاللّه سیداحمد زنجانی، نماز جماعت می خواند.(۱۹)

آیهاللّه على اشتهاردی(ره): ایشان مرد باتقوایى بود و در مدرسه فیضیه زندگى می کرد و مشغول تألیف کتاب بود.(۲۰)

آثار و خدمات علمی

همان گونه که اشاره شد، محمدحسین اعلمى حائری، لحظه لحظه عمر خویش را غنیمت می شمرد و همواره در حال تکاپو و مطالعه و نوشتن بود. آن بزرگوار، کتاب عظیمى به نام مقتبس الاثر فیما دُثر من الخبر تألیف کرد که بعداً به «دائرهالمعارف اعلمی» اشتهار یافت.

این اثر ارزشمند و جامع، حدود ۳۰ جلد است که تمامى آن ها به زیور طبع آراسته شده است و در دسترس پژوهشگران جهان اسلام، بلکه سایر ملل، قرار دارد. آغاز این کتاب ارزشمند با چند تقریظ از بزرگان حوزه نجف، آورده شده است که از مجموع این تقریظها، قدر و منزلت این کتاب بیشتر رُخ می نماید.

اثر دیگر ایشان کتاب تراجم «اعلام النساء» است که در کتابخانه آیهاللّه مرعشى نجفى در قم موجود است.

همان گونه که اشاره شد، مرحوم اعلمى در کربلا، کتابخانه بسیار ارزشمندى را تأسیس کرد که نویسنده معروف عراقی، سلمان هادى طعمه، در کتاب محققانه خود، تراث کربلا، هنگامى که کتابخانه هاى معروف کربلا را نام می برد، از کتابخانه اعلمى چنین یاد می کند:

«این کتابخانه از شیخ محمدحسین اعلمى حائرى است که یکى از دانشوران بزرگ کربلا بود. در این مجموعه فرهنگی، کتاب هاى بسیار ارزشمند در زمینه هاى مختلف وجود دارد که شاید به دو هزار کتاب برسد». جندق و مهرجان

زادگاه این دانشور پرکار، روستاى «مهرجان» یکى از روستاهاى بخش جندق از توابع شهر نایین است.

حسن عمید می گوید: «جندق بخشى از شهرستان نایین، در کنار کویر مرکزى ایران و مغرب طبس و هواى آن بسیار گرم و خشک است.»

دکتر معین هم می گوید: «جندق شهرستانى است در میان کویر نمک که ده بزرگ آن خور است. میرزا ابوالحسن یغما، شاعر، از آنجا برخاسته که البته به این قلمرو، بیابانگ هم می گویند».

مرحوم دهخدا هم در لغت نامه بزرگ خود مطالبى در این باره نگاشته است؛(۲۱) اما شاید از همه بهتر و مفصل تر، کتاب تاریخ نایین است که مفصّلاً به معرفى نایین و روستاها و بخش هاى آن پرداخته است.

وفات

علامه بزرگوار محمدحسین اعلمى حائرى بعد از عمرى تحصیل و تحقیق، از این دنیا رخت بربست. او در سال ۱۳۹۳ ق(۱۳۵۱ ش) چشم از جهان فرو بست و پیکر او در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س) در آستانه درب ورودى صحن بزرگ، به خاک سپرده شد.

پی نوشت ها:
۱- الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۷ و دائرهالمعارف اعلمی، ج ۱، ص ۳٫
۲ و ۳ – ر ک: مقدمه دائرهالمعارف اعلمی، ص ۳ و ۴٫
۴ – همان و دائرهالمعارف تشیّع، ج ۲، ص ۲۷۸٫
۵ و ۶ – دائرهالمعارف اعلمی، ج ۱، ص ۵ و ۶٫
۷ – همان؛ دائرهالمعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸ و نقباءالبشر، ج ۲، ص ۸۹۳٫
۸ تا ۱۰ دائرهالمعارف اعلمی، ص ۵ و ۶٫
۱۱ – همان و تراث کربلا، ص ۳۳۷، چاپ بیروت.
۱۲ – دائرهالمعارف اعلمی، ج ۱، ص ۸ و ۹٫
۱۳ – همان و الذریعه، ج ۲، ص ۱۷٫
۱۴ – مقدمه دائرهالمعارف اعلمی، ج ۱، ص ۱۰٫
۱۵ – همان و دائرهالمعارف تشیع، ج ۲، ص ۲۷۸٫
۱۶ – مقدمه دائره المعارف اعلمی، ج ۱، ص ۱۱٫
۱۷ – همان، ص ۱۴٫
۱۸ – الذریعه، ج ۲۲، ص ۱۷ و نقباءالبشر، ج ۲، ص ۸۹۳٫
۱۹ و ۲۰ . گفت و گوى نویسنده مقاله با این بزرگان.
۲۱ – اطلاعات حسن عمید، ص ۳۴۹؛ فرهنگ معین، ج ۱، ص ۴۳۴ و لغت نامه دهخدا، ماده جندق.